De pen als wapen: de kracht van de politieke prent

Vanaf de eerste afbeeldingen van mensen (‘portretten’) probeerden kunstenaars en ambachtslieden niet zozeer een persoon af te beelden, als wel de mening (‘verering of verguizing’) die men over iemand had. Ten tijde van de grote revoluties in de achttiende eeuw zien we het ontstaan van de moderne politieke satire, niet in de laatste plaats door de steeds massalere verschijning van allerlei drukwerk. Kort na elkaar leverden de Amerikaanse onafhankelijkheidsstrijd (vanaf 1776) en de Franse Revolutie (vanaf 1789) een stroom pamfletten, schotschriften en losse prenten op die de grote tegenstellingen in politieke opvattingen weerspiegelde. Als uit het niets lijkt de mens in de tijd van de Verlichting zijn respect voor leiders te hebben verloren en kritiek zonder terughoudendheid te uiten.

Rond 1800 ontwikkelde Alois Senefelder het procedé van de lithografie, ook wel steendruk genoemd. Het was deze nieuwe techniek die de onstuitbare opmars van de politieke karikatuur en de satirische tekening mogelijk zou maken. De remmen waren los. Sommige tekenaars probeerden net zo scherp te zijn als de guillotine en regelmatig werden uitgevers van pamfletten en tekenaars opgepakt, gevangen gezet of was het hun eigen hoofd dat van het hakblok rolde. Het antwoord van de nieuwe machthebbers liet namelijk niet lang op zich wachten. Verschillende keizers, koningen en andere ijdele lieden stelden een censuur in om de stroom kritisch drukwerk tegen te gaan. 

Na 1830 leek met een nieuwe revolutie de vrijheid in het gehavende Frankrijk opnieuw een kans te krijgen. De censuur werd opgeheven. De nieuwe koning Louis-Philippe probeerde een monarch voor alle burgers te zijn, maar al snel raakte hij verstrikt in het politieke spel van de Parijse elite: voor de gewone burger veranderde er niets. Door de nieuwe persvrijheid kon iedereen een protest laten horen en dat gebeurde dan ook op grote schaal. Honoré Daumier en zijn vriend Charles Philipon richtten hun pijlen op Louis-Philippe in de nieuwe politieke bladen La Caricature en Le Charivari. De prenten werden vaak los als bijlage verkocht en zij sloegen in als een bom.

De persvrijheid bleek van korte duur maar het gebruik van de pen als wapen zou zich wortelen in de Europese en Noord-Amerikaanse cultuur. Geen machthebber kon er meer omheen, hij moest kiezen: een totale persvrijheid met het risico dagelijks belachelijk gemaakt te worden of een vorm van censuur, waarbij de strijd om de vrije meningsuiting ook een dagelijkse inspanning zou vergen. In feite woedt deze strijd tot op de dag van vandaag voort en worden elke keer weer de grenzen van de ‘papieren tijgers’ bepaald.

Deze lezing geeft een overzicht van genoemde geschiedenis van de politieke prent, geeft inzicht in de typisch Nederlandse invulling ervan en gaat in op de technieken van visuele satire zoals karikaturen, gebruik van bekende symboliek, fotomontage en posterkunst.